मैथिली लोकगीतले बोकेको संस्कृतिको बारेमा थोरै चर्चा गर्नु अप्रासंगिक हुनेछैन । संस्कृतिको मौखिक अर्थ अनुष्ठान हो, तर आजको अभिप्रेत अर्थ उक्त संस्कार अनुसार आचरणको आधारभूत उत्प्रेरक तत्व हो । जीवनको यो आधारभूत प्रेरक तत्वको प्राचीन र विस्तृत व्याख्या मिथिला साहित्यमा विरलै पाइन्छ । त्यसैले आज सारा विश्व मिथिला संस्कृति प्रति चकित, मोहित र झुकिरहेको छ ।
मिथिला संस्कृतिको पूर्णता र विस्तारका लागि मिथिलाले गरेका महान् प्रयासहरू विशेष उल्लेखनीय छन् । वैदिक कालदेखि नै मिथिला प्राचीन शिक्षाको केन्द्रको रूपमा प्रसिद्ध थियो । यहाँ माथिल्लो जात मात्र होइन तल्लो जात पनि ज्ञानको महिमाबाट वञ्चित भएन । महाभारतमा वर्णित धर्म–व्याध कथा त्यसको प्रमाण हो । मिथिला भारतीय छ दर्शनहरू मध्ये चारको स्रोत हो । मिथिलाका महापुरुषहरूमध्ये गार्गी, मैत्रेय, याज्ञवल्क्य, गौतम, कपिला, कनड, उदयन, मण्डना, भारती, प्रभाकर, उदयनाचार्य, पक्षधर र गंगेश प्रख्यात विद्वान भएका छन् । ऋषि जैमिनीले मिथिलामा पूर्व मीमांसा ग्रन्थको रचना गरी बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको आपत्तिको समाधान गरी वेद प्रस्तुत गरेको जनविश्वास छ ।
मिथिलाको संस्कृतिको आफनौ विशिष्ठता रहेको छ । केही विकृति वाहेक मिथिलाले आफनो संस्कृतिलाई अहिलेपनि जोगाएर राखेका छन । यस्तै संस्कृति उत्सव मध्ये एक हुन होली महोत्सव । होली पर्व मुख्यतया रंगहरुको पर्व हो र हिन्दु धर्ममा यो दिनको विशेष महत्व रहेको छ । होली दुई दिन मनाइन्छ जसको पहिलो दिन होलिका दहन मनाइन्छ जसलाई छोटी होली पनि भनिन्छ र दोस्रो दिन रङको पर्व मनाइन्छ जसमा मानिसहरु मिलेर रङ खेलेर खुसीयाली मनाउँछन् ।
पानीका बेलुन र पानीको फोहोराले होली खेल्ने चलन धेरै पहिलेदेखि चलिआएको छ । धेरै पहिले होली हिन्दु धर्मावलम्बीहरुको मात्र पर्व थियो तर अहिले यसलाई विश्वभर पर्वका रुपमा मनाइन्छ । होलिका दहनको कथा अनुसार प्राचीन कालमा हिरण्यकश्यप नामका राजा थिए । उनका छोरा प्रह्लाद भगवान विष्णुका परम भक्त थिए र भगवान विष्णुको भक्तिमा मग्न थिए । हिरण्यकश्यपलाई यो मन परेन, त्यसैले उनले प्रह्लादलाई धेरै तरिकाले मार्ने प्रयास गरे । अन्ततः उनले आफ्नी बहिनी होलिकालाई प्रह्लादसँग आगोमा प्रवेश गर्न भने, जसको फलस्वरूप होलिकाको जलेर मृत्यु भयो र भक्त प्रह्लादको उद्धार भयो ।
त्यसपछि हिरण्यकश्यपको क्रूरता अन्त्य गर्न भगवान विष्णुले नरसिंह अवतार लिएर हिरण्यकश्यपको वध गरे । त्यसैबेलादेखि होलिका दहनको प्रचलन सुरु भयो र होलिकाको आगोमा दुष्टता उन्मूलन भएपछि भोलिपल्टै खुसी मनाउन रङसँग खेल्ने चलन सुरु भयो ।
होलीसँग सम्बन्धित विभिन्न किंवदन्तीहरूको उत्सवले मानिसहरूलाई सत्यको शक्तिको बारेमा विश्वस्त गराउँदछ किनभने यी सबै किंवदन्तीहरूको नैतिकता खराबमाथि राम्रोको परम विजय हो । हिरण्यकशिपु र प्रह्लादको कथाले यो तथ्यलाई पनि औंल्याएको छ कि भगवानले आफ्नो सच्चा भक्तलाई सधैं आफ्नो आश्रयमा लिने हुनाले भगवानप्रतिको चरम भक्तिले फल दिन्छ । यी सबैले मानिसहरूलाई आफ्नो जीवनमा असल आचरण अनुसरण गर्न र सत्यवादी हुनुको सद्गुणमा विश्वास गर्न मद्दत गर्दछ ।
होलीले मानिसहरूलाई सत्य र इमानदार हुनुको सद्गुणमा विश्वास गर्न र खराबसँग लड्न मद्दत गर्दछ । यसबाहेक, होली वर्षको एक समयमा मनाइन्छ जब खेतहरू फुल्छन् र मानिसहरूले राम्रो फसलको आशा गर्छन् । यसले मानिसहरूलाई होलीको भावनामा रमाउन, रमाउन र आफूलाई डुबाउने राम्रो कारण दिन्छ ।
होलीले समाजलाई एक आपसमा जोड्न र एकअर्का बीचको कपडा बलियो बनाउन मद्दत गर्दछ । किनभने, हिन्दू बाहेक अन्य धर्ममा पनि यो पर्व मनाइन्छ । होलीमा शत्रु पनि मित्र बन्ने र आपसी झगडालाई बिर्सने होलीको चलन छ । यस दिन मानिसहरु धनी र गरिबको भेदभाव गर्दैनन् र सबैले मिलनसार र भ्रातृत्वको भावनाका साथ यो पर्व मनाउने गर्दछन् ।
मिथिलामा प्रलित रहेको गितहरुले समेत होलीको महत्व आज देखि नै कि प्राचीनकाल देखि नै चल्दै आएको तथ्यलाई उजागर रहेको छ । मिथिलामा प्रचलित रहेको अधिकांस होलीको गितहरुमा कृष्ण र राम तथा गौर संकरसंग सम्बन्धीत रहेको छ । तर धेरै जसो गितहरुमा कृष्ण र राधिकासंग नै सम्बन्धीत रहेको छ । होली श्रृंगार रसको अदभुत उत्सव रहेको कारणले गर्दा समेत होली विशेष उत्सवको रुपमा मनाउने गरिएको छ । वृन्दावनमा होलीको एउटा उल्लास हुन्छ भने मैथिली भाषामा राधा कृष्णको गितको माध्यमले समेत होलीलाई सदृश्य मिथिलामा समेत उतार्ने गरिएको छ ।
ब्रज मे होरि मचाई घर घर बाजु बधाई
एतय सं निकलली सुन्दरि राधिका
ओतय सं कुमर कन्हाई ब्रज मे हारि मचाई
होलीको उल्लेख श्रीकृष्ण बिना अधुरो छ । श्रीकृष्णको जन्मस्थल ब्रजमा हरेक वर्ष १६ दिन अगाडि होली मनाइन्छ । बरसानाको लाठमार होली हेर्न टाढा टाढाबाट मानिसहरु आउने गर्दछन् । यसमा महिलाले पुरुषलाई बाँसको बाक्लो लट्ठीले कुट्छन् र रक्षामा पुरुषले पानी हाल्छन् । यदि पुरुषले आफूलाई जोगाउन नसके महिलाहरूले आफ्नै तरिकाले साडी लगाउन लगाउँछन् । भगवान श्रीकृष्णले यसरी गोपीहरूबाट हार स्विकारेका थिए र उनीहरूले पनि साडी लगाएर नाच्नुपरेको जनविश्वास छ । मिथिलामा पाइने गितले समेत कृष र राधाको त्यो होलीको स्रमण गराउने गरिएको छ । यस्तै गित मध्ये एउटा होलीको विशिष्ठ गित हो यो । कृष्ण र सखिहरुसंग होली खेललिएको विषयमा श्रृंगार रसको अनुभति दिने गरिएको छ । यसो त होलीको हरेक गितहरुमा श्रृंगार रस नै बढि हुन्छ तरपनि मैथिली भाषाको होली गितमा समेत आफनो विशिष्ठ खालको गितहरु रहेको पाइन्छ ।
अबिर गुलाब केसरि कुमकुम रहत सकल ब्रज छाई
लपकि झपकि हुनि श्याम सुन्दर के परवश पकडि मगाई
ब्रज मे होरि मचाई…..
मिथिलाको लोक गितमा सदैव वैराग्यमा रहेको संकर र पावर्तीको समेत होलीको उल्लास हुने गरेको छ । शिव र पावर्तीको वर्णन वैराग्य भेषभुषाको आधारमा हुने हुने गरिएको छ । तर होलीमा शिवशंकरलाई समेत मिथिलाको लोक गितको माध्यमबाट होली खेलाउने गरिएको छ । जो प्राचीन काल देखि चल्दै आएको हो । अर्थात होलीको उमंग जस्तो सुकै निरस व्यक्तिलाई समेत आकर्षित गरेको सन्देश प्रवाह गरिने गरिएको छ ।
देखहु हे सखि शिव संकर खेलै फाउग
केओ खेलै रंगमहल मे केओ खेलै दरबार
ककरा हाथ कनक पिचकारि ककर हाथ गुलाब
देखहु हे सखि शिव संकर खेलै फाउग
फागुनले होलीका रंगहरू, प्राकृतिक सौन्दर्य र भगवान कृष्ण र राधा रानीको पवित्र प्रेम र मनोरञ्जनलाई गीतहरूमार्फत कैद गर्दछ । यो लोक संग जोडिएको शास्त्रीय र उपशास्त्रीय संगीत को एक रूप हो भनिन्छ । प्रकृतिले आफूलाई सजाउँदा फागुन महिनामा सुख्खापन आउने जनविश्वास छ । यति मात्र होइन, फागुन महिनामा राग रागिणीसँगै रंग रोगन पनि प्रयोग गरिन्छ । यस ऋतुमा गीत गाउने चलन सदियौंदेखि चलिआएको छ । त्यसैले मिथिलामा गाइने गित मध्ये होलीको गित समेत आफनो श्रृंगार र विनोदले भरिएको हुन्छ ।
झंडा झान झनाझन झनकय
झर झराझारि रोरी
संइया जाइ खेलब हम होरी
संइया खूब खेलब हम होरी
मिथिलामा विवाह भएको पहिलो वर्षमा ससुरालीमा समेत होलीको खेल्ने चलन रहेको छ । प्रायः जसो मिथिलामा पहिलो विवाह भएका सालमा होली आफनै ससुरालीमा खेल्ने गरिएको पाइन्छ । सीता रामले समेत मिथिलाको आंगन अर्थात जनकपुरमा होली खेलेका थिए । मिथिलाको अति सुन्दर वन रहेको कंचनवनमा भव्य होलीको आयोजना गरिएको थियो । जो आज सम्म मिथिलाको लोक गितहरुमा जिवन्त रहेको पाइन्छ । मिथिलाको परिक्रमा कंचनवनमा पुग्दा हुने गरिएको त्यो होली महोत्सवले त्यो दिमा झझल्को समेत दिने गरेको छ । अर्को तर्फ जनक दरवारमा भएको होलीले समेत त्यो होलीको स्मरण गराउने गरिएको छ । मिथिलाको होली सीतारामको होली हुने गरेको छ । भगवान रामको ससुराली भएको कारणले गर्दा यहाको उत्सवक समेत उत्तिकै रोचक हुने गरेको छ । मिथिलाको संस्कृतिमा सीतारामको वास रहेको छ । जो होलीमा गाइने गितमा समेत प्रकट हुने गरेको छ ।
जनक भवन मे रघुनाथ लखन मिलि खेलै छथि होली
लाल गुलाब लाल रंग साडि लाल कसै सब चोली
भरि फागुन तू अबध जुनि जाहू ककरा संग खेलब होली
जनक भवन मे रघुनाथ लखन मिलि खेलै छथि होली
वास्तवम होली उमंगको पर्व हो तर अहिले यसलाई विकृति समेत मनाइएको छ । जसकारणले गर्दा सर्वसधारणहरु होलीको उमंगमा रमाउनबाट पन्छिने गरेको छ । पारस्परिक मित्रता बढाउने, सामाजिक एकताको भावना बढाउन मनाइने भएतापनि अहिले भने होली पर्वको नाममा परम्रागत मौलिकपन, संस्कृति हराउँदै आधुनिकताको नाममा देखासिकी र वनावटीपन बढेको छ । समय अनुसार होलीको महत्व बढेकोले आधुनिकतासँगै यसको मौलिकतालाई ख्याल गर्नुपर्ने आवाज पनि उठेको छ ।त्यो भएको खण्डमा यसको मौलिकता समेत जोगिन र यसको आफनो महत्व समेत रहि रहने छन ।
होली रहेक क्षेत्रमा रहेक प्रकारले मनाउने गरिन्छ । अर्थात रहेक ठाउमा आफनो पहिचान रहेको छ । मिथिलाको होलीको समेत उत्तिकै महत्व रहेको छ । होलीले एउटा पर्यटनको आधार समेत बनाउन सकिन्छ । अर्थात यस दिनमा ठाउ ठाउमा होली महोत्सव जो मिथिलाको गाउ गाउमा प्राचीनकाल देखि गित शैलीको रुपमा थियो त्यसलाई चलाउनुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । जसरी वृन्दावन क्षेत्रमा होली हुन्त त्हा लाखौको संख्यामा बाहिरबाट पर्यटकहरु जाने गरेको त्यो दृश्य हेर्न त्यसकारणले मिथिलाको समेत आफनो छुटटै पहिचान रहेको छ ।
होलीको त्यसलाई हामीले जोगाएर ठाउ ठाउमा संस्कृति उत्सकव जस्तो गरेर मनाउन थाल्यो भने यसले एउटा संस्कृति विकृति रक्षामात्रै हैन कि पर्यटन र संस्कृति प्रवद्र्धनको माध्यम समेत बन्न सक्छ । त्यसकारणले समेत यसको आधार निर्माण गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । तर त्यो देखिएको छैन । संस्कृतिको नाउमा जसरी विकृतिहरु मौलाउदै गएको त्यसको सबै भन्दा बढि प्रभाव होलीमा परेको देन्छि । होली आफनो पुरानो पहिचान मुस्कीलले पाउन सकेको छ भने विकृतिले धेरै स्थान पाएको छ ।
