जातीय, वर्गीय भावना र दिखावाबाट मुक्त वैष्णव उपासना तातो बालुवामा पहिलो वर्षाको पानी झैं आयो । उनले राम र कृष्ण दुवैलाई उपासक मान्थे, तर पनि कृष्णको हात माथि थियो । तर रामकथामा काव्यात्मक तत्वहरू प्रशस्त भएकाले रामचरितले बौद्धिक वर्गमा बढी सम्मान पाएका छन् ।
मिथिला क्षेत्र कुनै एउटा धार्मिक आस्थाको मात्रै मान्ने रुपमा नभएर विधितायुक्रा संस्कृतिलाई अवलम्बन गरेको अवस्था रहेको छ । खास गरेर मिथिला क्षेत्रमा धार्मिक आन्दोलन र सम्प्रदायको कुरा गर्नेहरु हो भने यहा तन्त्रशास्त्र मान्नेको संख्या उत्तिकै रहेको छ भने शिव र शक्तिको अराधना गर्नेको संख्याको समेत उत्तिकै रहेको छ । त्यसैले मिथिला कहिलेपनि आस्थाको आधारमा कुनै एउटा आस्थामालाई मात्रै मानेर अगाडि बढेको देखिदैनन । उसले विधितायुक्त वा बहुवाद संस्कृतिलाई अवलम्बन गरेको छ । मिथिलाको क्षेत्रमा शिव र शक्तिाको उपासनाहरुको संख्या समेत उत्तिकै रहेको थियो भने वैष्णव भक्ति आन्दोलनको प्रवाहसमेत उत्तिकै परेको छ ।
मिथिलाको गाउँ गाउँमा शिव मन्दिरहरु अत्याधिक रहेको कारणले गर्दा समेत मिथिलामा सबै भन्दा बढि आस्था शिवप्रति देखिएको थियो । पछि शक्तिको उपासनाहरु समेत अत्याधिक भएको देखिन्छ । खास गरेर मिथिला क्षेत्रमा निर्माण भएको प्रमुख शक्ति पिठहरुलाई समेत लिन सकिन्छ । पछि वैष्णवको भक्ति आधाको निर्माण भयो र मिथिलामा समेत यसको प्रभाव परेको देखिन्छ । वैष्णव भन्नाले विष्णो : अनुयायी भगवान् विष्णु सम्बंधित सम्पूर्ण वस्तुलाई वैष्णव भन्ने गरिन्छ । जस्तै १८ पुराणमा केही वैष्णव छन जस्तै विष्णु, भागवत, नारायण, गरुण, पद्म, अग्निलाई वैष्णव पुराण भनिन्छ भने अन्य शैव र केही शाक्त पुराण मानिन्छन् । त्यस्तै संप्रदायलाई वैष्णव सम्प्रदाय, भागवत धर्म, वैष्णव धर्मको प्राचीन नाम भागवत धर्म अथवा पाञ्चरात्र मत हो । यस सम्प्रदायको प्रधान उपास्य भगवान वासुदेव विष्णु हुन, जसलाई छः गुणहरू ज्ञान, शक्ति, बल, वीर्य, ऐश्वर्य र तेजदेखि सम्पन्न हुनाले भगवान भनिएको छ र उनै भगवानका उपासकलाई भागवत कहिएको छ । यस सम्प्रदायलाई पाञ्चरात्र संज्ञाको सम्बन्धमा अनेकौ मतमतान्तर रहेका छन् । विष्णुको अवतार मा पर्ने राम कृष्ण इत्यादि सम्बन्धित हरेक वस्तुलाई वैष्णव अन्तर्गत लिने गरिन्छ । भने राम उपासक कृष्ण उपासक खास गरी विष्णु उपासक नै वैष्णव भनेर जानिन्छन ।
छैठौं सतीको वरिपरि वैष्णव आन्दोलन सुरु भएपछि, वैदिक संहिता र गम्भीर दार्शनिक साहित्यलाई पन्छाएर घर–घरमा पुगेर जताततै फैलियो । शताब्दीयौंदेखि यज्ञ संस्कार र ‘शैव सम्प्रदाय’ पशुपत, कालामुख, लकुलिश, लिंगायत र शाक्त दर्शनको कठोरता र नीरसताबाट पीडित समाज आफ्नो कोमल भावना र संवेदनालाई सन्तुष्ट पार्न सक्ने विचारधाराको खोजीमा थियो ।
जातीय, वर्गीय भावना र दिखावाबाट मुक्त वैष्णव उपासना तातो बालुवामा पहिलो वर्षाको पानी झैं आयो । उनले राम र कृष्ण दुवैलाई उपासक मान्थे, तर पनि कृष्णको हात माथि थियो । तर रामकथामा काव्यात्मक तत्वहरू प्रशस्त भएकाले रामचरितले बौद्धिक वर्गमा बढी सम्मान पाएका छन् ।
एकविवाह, लोककल्याण र वीरताका साथै दया, धर्म, विनय आदिमा विश्वास गर्ने मानिसहरूले आ–आफ्नो उमेर र हैसियतअनुसार रामचरितमा आमाबाबु, दाजुभाइ, मित्र, रक्षक, वीर आदि सबै पारिवारिक आदर्शहरू देखेका थिए । रामायणको कथाले भारतको चारै दिशालाई पनि समेटेको छ । मिथिला क्षेत्र, सम्पूर्ण आदिवासी क्षेत्र, नासिक, किष्किंधा र श्रीलंकाको सिंहली भाग, शहर र वनवासीहरूको आपसी मिलन र पछिको शैव–वैष्णव द्वन्द्वको पूर्वचित्रण पनि । रामको कथा घरघरमा फैलियो ।
सीताको जन्म भूमि र राजा जनकको कर्मभूमि जनकपुरधामसहित रामायणकालिन विभिन्न घटनाहरुको महत्वपूर्ण स्थलको रुपमा मिथिलाको क्षेत्र रहेको कारणले गर्दा सहज रुपमा मिथिला क्षेत्रमा भक्ति आन्दोलनले आफनो स्थान पाए । खास गरेर रामायणकालिन विभिन्न घटनाका प्रमसख एतिहासिक स्थलहरु रहेको कारणले सारा विश्वको लागि आराधणको स्थलको रुपमा रहेको कारणले विस्तारै मिथिला क्षेत्रमा वैष्णव भक्ति आन्दोलनले आफनो सहज स्थान बनाउन सकियो ।
उत्तर भारतमा यसलाई नयाँ रूपमा प्रचार गर्ने पहिलो र सबैभन्दा शक्तिशाली स्वामी रामानन्द थिए, जसले आध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट रामानुजको विशिष्टाद्वैतलाई पछ्याउँदै भक्तिको एउटा छुट्टै संप्रदाय स्थापना गरेका थिए, जसमा स्पर्श र स्पर्शका नियमहरू जत्तिकै कडा थिएनन् । दक्षिणात्य श्रीवैष्णवहरूको। लक्ष्मीनारायणको स्थानमा सीतारामलाई पूजनीय देवता बनाए । रामानन्दी वैष्णवहरूलाई वैरागी वैष्णव भनिन्छ ।
रामानन्दको थप दुई प्रकारको शिष्य परम्परा थियो । एउटामा तल्लो जातका मानिसहरू थिए र अर्कोमा उच्च जातका मानिसहरू थिए । मध्ययुगमा भक्तिको प्रचार गर्ने भक्त–कविहरूमध्ये एकको प्रतिनिधित्व कबीरदास र अर्कोको तुलसीदासले गरेका थिए ।उनिहरुले चलाएको धाराले समाजिक रुपान्तरणमा महत्वपुर्ण भुमि खेले जसकारणले गर्दा मिथिला क्षेत्रमा यस सम्प्रदाय वा आन्दोलनले आफनो घर घरमा पुगेर स्थान बनाए ।
आफ्नो परम्परा अनुसार मिथिलाका आम जनताले वैष्णव सम्प्रदायमा दीक्षा नलिई पनि विष्णुको पूजा गर्दै आएका छन् । अठारौं शताब्दीको मैथिल समाजले आफ्नो पुरानो परम्परालाई कायम राख्यो। वैष्णव भक्ति आन्दोलनले मिथिलाका आम जनतामा यस्तो प्रभाव पारेको थियो कि कृष्णसँगै रामको पनि पुजा हुन थाल्यो यो शताब्दी प्रचलित थियो ।
धेरै विद्वानहरू यस पेशामा संलग्न थिए । शूद्र जातका मानिसहरूले पनि पुराणका कथाहरू सुन्ने गर्दथे, यसका लागि मिथिलाको लोकभाषामा उनीहरूसँग कुनै योग्यता मागेन । दानलीला मनबोध नामक मैथिल ब्राह्मणले लेखेका थिए र मानिसहरूले हरिवंश र मुंगेरका भृगुराम मिश्रद्वारा रचित रसविहार, सुदामाचरित र दानलीला भक्तिपूर्वक पाठ गर्थे ।
दुसाध जातिमा वैष्णव सम्प्रदायप्रति बढ्दो झुकावको जानकारी पनि बुकाननको प्रतिवेदनबाट प्राप्त हुन्छ । दुसधहरूलाई तिनीहरूका गुरुहरूले वैष्णव मन्त्रहरूद्वारा दीक्षा दिएका थिए । गुरुको ज्ञानसागर नामक पुस्तक थियो । शुद्ध मिथिला भाषामा लेखिएको यस ग्रन्थमा विष्णुको चतुर्भुज रुपको वर्णन गरिएको छ । कबीरद्वारा लिखित राम वन्दना पनि यी मानिसहरूले भक्तिपूर्वक गाएका थिए ।
मिथिला क्षेत्रमा बुद्धको प्रभावहरुमा विस्तारै कमी आएपछि भक्ति धाराले आफनो स्थान बनाएका थिए । यीनै भक्ति धाराले मिथिला क्षेत्रमा रहेक समुदाय र जातिहरुलाई जोडन थालेका थिए । भक्रिका तिनै धाराले समाजिक क्रान्तिको समेत आधार भुमि तयार गरेको कारणले अहिलेपनि समाजिक परिवर्तनमा यसले महत्वपुर्ण भुमिका खेलेको छ । आजपनि समाजिक रुपान्तरणमा भक्ति धाराले नयां उर्जा समेत दिएको देखिन्छ ।
भारतका प्रमुख धार्मिक स्थलहरुमा यस धाराको प्रभाव पर्न थालेपछि मिथिला क्षेत्रमा समेत विस्तारै प्रभावहरु पर्न थाले । गोस्वामी तुलसीदासले रामभक्तिको रूपमा प्रेमको भक्ति र मर्यादाको भक्तिलाई जोडेर भक्तिधर्मलाई नयाँ सामाजिक शक्ति प्रदान गर्नुभयो । ’श्रीमद भागवत’ मध्ययुगीन भागवत धर्मको अक्षुण्ण स्रोत हो, जुन मध्ययुगमा भक्तिको प्रचार गर्ने सबै सम्प्रदायहरूलाई पछ्याउने भक्त कविहरूले गरेका थिए । वल्लभ सम्प्रदायमा यसलाई ‘प्रस्थानचातुष्टय’ नामले प्रस्थानत्रयीमा समावेश गरी भक्तिधर्मको रूप मानिएको छ । तुलसी दासले रचना हरेक घर घरमा लोकप्रिय भएको अवस्था छ ।
जनकपुरधाममा समेत सुरकिसोर दासले आधुनिक जनकपुरको खोज गरेपछि भक्तिरसका साधुहरुको जनकपुर आमगन हुन थाल्यो । त्यसपछि जनकपुरधामा साधुहरु आएर आफनो मठमन्दिरहरुको निर्माण गरेर भजन किर्तन गर्न थालेपछि समाजलाईलाई भक्तिा धारासंग जोडनको लागि प्रत्येक महिना पुर्णिमा स्नान,राम नवमी,विवाह पंचमी सीता नवमी जस्ता पर्व र उत्सवहरु गर्न थाले । झला महोत्सवमा अत्याधिक श्रद्धालुहरु आएर महोत्सवमा शोभा बढाउन थालेपछि मिथिला क्षेत्रको सम्पुर्ण भुभागमा भक्ति आन्दोलनले नयां स्वरुप मात्रै लिएर समाजिक रुपान्तरणको रुपमा अगाडि आएर आज समाजमा जनजनमा यस धाराले आफनो स्थान बनाएको छ । आज मिथिलाको घर घरमा वैष्णवको भक्रि धाराले आफनो स्थान बनाएको छ । कतै राधा कृष्णको उपासनाले होस वा कतै राम सीताको उपासनाको कुरा हो। सबै तिर मिथिलाको तीनै भक्ति धाराको प्रभाव परेको देखिन्छ ।
सन्दर्भ श्रोत
विकिपिडिया
अठारहवीं शताब्दीकी मिथिलाका इतिहास : शंकरदेव झा
